Η Σπηλιά του Πλάτωνα – Ανάλυση απο Χάνα Άρεντ

Η ανάλυση που ακολουθεί προέρχεται απο το βιβλίο της Χάνα Άρεντ «Υπόσχεση Πολιτικής» απο τις εκδόσεις ΚΕΔΡΟΣ και μετάφραση Κατερίνας Χαλμούκου.

 

Χρησιμοποιούμε τον λόγο τους αλλά όχι την σκέψη τους.
Προσπαθώ να κατανοήσω γιατί αρνούμαστε τόση σοφία και ακόμα χειρότερα γιατί την παραποιούμε,η παραποίηση αυτής την γνώσης δεν την κάνει γνώση πλέον.Κατανοώ πως οι περισσότεροι μάλλον γνωρίζουν την αλληγορία καθώς είναι γνωστή,αλλά μια ανάλυση απο την σκέψη μιας φιλοσόφου είναι πάντα ευπρόσδεκτη.

Προσωπικά ποτέ δεν κατάλαβα τον διαχωρισμό σε «ειδικότητες»,εξειδικέυσεις που μοιάζουν ώς τερατώδη δημιουργήματα στον απλό πολίτη και οπότε καλύτερα να ασχοληθεί με πιο απλούστερα πράγματα,όπως η τηλεόραση για παράδειγμα.Όλοι είμαστε επιστήμονες και φιλόσοφοι.Ο επιστήμων δεν είναι τίποτα περισσότερο απο τον αναζητητή της αλήθειας και εργαλεία του είναι τόσο ή έυρεση λογικών στοιχείων όσο και η φαντασία του.Ο φιλόσοφος είναι ένα είδος μαθηματικού της σκέψης,όπως η εξέλιξη των ειδών στη φύση που γίνεται πάντα βήμα βήμα κι όχι με άλματα,έτσι και η έυρεση λογικής σειράς των πραγμάτων για να θέσει την σοφία στο φώς των πραγμάτων για όλους να δούν.

~

Η αλληγορία,μέσα απο την οποία ο Πλάτων θέλει να αποδώσει ένα είδος περιεκτικής βιογραφίας του φιλοσόφου,εκτυλίσσεται σε τρία στάδια,κάθε ένα απο τα οποία ορίζει ένα κρίσιμο σημείο,μια αποφασιστική καμπή,ενώ και τα τρία μαζί συνιστούν την περιαγωγή όλης της ψυχής,τη μεταστροφή ολόκληρου του ανθρώπινου όντος,που για τον Πλάτωνα αποτελεί την ίδια την διαδικασία διαμόρφωσης του φιλοσόφου.

Η πρώτη μεταστροφή λαμβάνει χώρα μέσα στη σπηλιά,ο μελλοντικός φιλόσοφος απελευθερώνεται απο τα δεσμά με τα οποία είναι αλυσοδεμένα «τα πόδια και οι λαιμοί» των κατοίκων της σπηλιάς,έτσι ώστε να «βλέπουν μόνο μπροστά τους»,με το βλέμμα τους κολλημένο σε ένα προπέτασμα,στο οποίο εμφανίζονται σκιές και εικόνες των πραγμάτων.Όταν στρέφει για πρώτη φορά το κεφάλι του,βλέπει στο πίσω μέρος της σπηλιάς μια τεχνητή φωτιά που ρίχνει το φώς της στα πράγματα της σπηλιάς και τα δείχνει όπως ακριβώς είναι.

Αν θέλαμε να αναλύσουμε κι άλλο την ιστορία,θα μπορούσαμε να πούμε οτι αυτή η πρώτη περιαγωγή είναι εκείνη του επιστήμονα,ο οποίος δεν αρκείται στα όσα λένε οι άλλοι για τα πράγματα,αλλά «στρέφει το βλέμμα του»για να διαπιστώσει πως είναι στ’ αλήθεια τα πράγματα,ανεξάρτητα απο τις γνώμες του πλήθους.Γιατί,για τον Πλάτωνα,οι εικόνες πάνω στο προπέτασμα ήταν οι διαστρεβλώσεις της δόξας (μεταφράζεται απο την Άρεντ ώς «γνώμη» καταρχήν και ώς «μεγαλείο,φήμη») και χρησιμοποίησε μόνο μεταφορές που είχαν να κάνουν αποκλειστικά με την όραση και την αντιλιπτική ικανότητα,επειδή η λέξη δόξα,σε αντίθεση με τη δική μας λέξη «γνώμη»,υποδηλώνει έντονα το ορατό.

Οι εικόνες που εμφανίζονται στο προπέτασμα,στο οποίο έχουν καρφωμένο το βλέμμα τους οι κάτοικοι της σπηλιάς,,είναι αι δόξαι τους,δηλαδή το τί και το πώς τους φαίνονται τα πράγματα.Για να δούν τα πράγματα όπως είναι στην πραγματικότητα,πρέπει να στρέψουν το κεφάλι τους,δηλαδή να αλλάξουν θέση,επειδή,όπως είδαμε πρίν,κάθε δόξα εξαρτάται από και αντιστοιχεί στη θέση που έχει κάποιος στον κόσμο.

Μια ακόμα πιο αποφασιστική καμπή στη βιογραφία ενός φιλοσόφου προκαλείται όταν αυτός ο μοναχικός εξερευνητής δεν ικανοποιείται με την φωτιά στην σπηλιά και με τα πράγματα,που τώρα εμφανίζονται όπως είναι στην πραγματικότητα,αλλά θέλει να ανακαλύψει την προέλευση της φωτιάς και τις αιτίες των πραγμάτων.Και πάλι στρέφει το κεφάλι του και βρίσκει μια έξοδο απο τη σπηλιά,μια σκάλα που τον οδηγεί στον καθαρό ουρανό,σε ένα τοπίο χωρίς πράγματα και ανθρώπους.

Εδώ εμφανίζονται οι ιδέες,οι αιώνιες ουσίες των φθαρτών πραγμάτων και των θνητών ανθρώπων,που φωτίζονται απο τον ήλιο,την ιδέα των ιδεών,η οποία δίνει τη δυνατότητα στον παρατηρητή να δεί και στις ιδέες να λάμψουν.Αυτό είναι σίγουρα το αποκορύφωμα στη ζωή ενός φιλοσόφου και απο αυτό ακριβώς το σημείο ξεκινά η τραγωδία.Όντας ακόμα θνητός,δεν ανήκει εδώ,ούτε και μπορεί να παραμείνει,αλλά πρέπει να επιστρέψει στην σπηλιά,στο σπίτι του στη γή,όμως ούτε και στη σπηλιά δε θα αισθάνεται πλέον άνετα.

Κάθε μια απο αυτές τις μεταστροφές συνοδέυτηκε απο απώλεια της αντίληψης και του προσανατολισμού.Το βλέμμα,το οποίο ήταν συνηθισμένο στις σκιές που εμφανίζονταν στο προπέτασμα,τυφλώνεται απο την φωτιά που καίει στο πίσω μέρος της σπηλιάς.Το βλέμμα,που προσαρμόστηκε στο χαμηλό φώς της τεχνητής φωτιάς,τυφλώνεται απο το φώς του ήλιου.Όμως το χειρότερο απ’ όλα είναι η απώλεια του προσανατολισμού που πλήττει εκείνους των οποίων το βλέμμα κάποια στιγμή προσαρμόστηκε στο λαμπερό φώς που έλαμπε κάτω απο τον ουρανό των ιδεών και οι οποίοι τώρα πρέπει να βρούν το δρόμο τους μέσα στο σκοτάδι της σπηλιάς.

Η μεταφορά που ακολουθεί εκφράζει τον λόγο για τον οποίο οι φιλόσοφοι δεν ξέρουν τι είναι καλό γι’ αυτούς -και τον τρόπο με τον οποίο αποξενώθηκαν απο τις ανθρώπινες υποθέσεις: Δεν μπορούν πλέον να δούν μέσα στο σκοτάδι της σπηλιάς- έχασαν την αίσθηση του προσανατολισμού,έχασαν αυτό που αποκαλούμε κοινή λογική.Όταν επιστρέφουν και προσπαθούν να διηγηθούν στους κατοίκους της σπηλιάς όσα είδαν έξω απο αυτήν,κανείς δεν τους καταλαβαίνει,για τους κατοίκους της σπηλιάς όλα όσα τους λέει ηχούν στ’ αυτιά τους σαν να «γύρισε ανάποδα» ο κόσμος (Χέγκελ).Ο φιλόσοφος που επέστρεψε στη σπηλιά κινδυνέυει επειδή έχει χάσει την κοινή λογική που χρειάζεται για να προσανατολιστεί σε έναν κόσμο κοινό σε όλους και,επιπλέον,επειδή όλα όσα σκέφτεται έρχονται σε αντίφαση με την κοινή λογική του κόσμου.

Στην αλληγορία της σπηλιάς αποτελεί μυστήριοτο γεγονός ότι ο Πλάτων παρουσιάζει τους κατοίκους της ώς κοκαλωμένους,δεμένους μπροστά σε ένα προπέτασμα,χωρίς την παραμικρή δυνατότητα να κάνουν κάτι ή να επικοινωνήσουν μεταξύ τους.Όντως,οι δύο σημαντικότερες,απο πολιτική άποψη,λέξεις που καθορίζουν την ανθρώπινη δραστηριότητα,η ομιλία και η πράξη (λέξις και πράξις) απουσιάζουν χαρακτηριστικά απο την όλη ιστορία.Η μοναδική ενασχόληση των κατοίκων της σπηλιάς είναι η παρατήρηση του προπετάσματος,προφανώς βρίσκουν ευχάριστη την ίδια την διαδικασία της παρατήρησης,ανεξάρτητα απο κάθε πρακτική ανάγκη (Σημείωση στα «Μετά τα Φυσικά» του Αριστοτέλη εδώ).Με άλλα λόγια,παρουσιάζει τους κατοίκους της σπηλιάς ώς κανονικούς ανθρώπους,που όμως διαθέτουν εκείνο το ξεχωριστό χαρακτηριστικό των φιλοσόφων: Παρουσιάζονται ώς δυνητικοί φιλόσοφοι,που μέσα στο σκοτάδι και στην άγνοια της σπηλιάς ασχολούνται με το μοναδικό πράγμα που απασχολεί τον φιλόσοφο στο φώς και στην πλήρη γνώση.

Άρα,η αλληγορία της σπηλιάς είναι σχεδιασμένη όχι τόσο για να περιγράψει πως φαίνεται η φιλοσοφία απο την πλευρά της πολιτικής,αλλά πως φαίνεται η πολιτική,η σφαίρα των ανθρωπίνων υποθέσεων απο την πλευρά της φιλοσοφίας.Και σκοπός είναι να ανακαλύψει κανείς στη σφαίρα της φιλοσοφίας τις αρχές εκείνες που αρμόζουν σε μια πόλη με κατοίκους όπως εκείνοι της σπηλιάς,όμως παράλληλα είναι κατάλληλες και για τους κατοίκους που,μέσα στο σκοτάδι και στην άγνοια,έχουν διαμορφώσει γνώμες σχετικά με τα ίδια θέματα που απασχολούν και τον φιλόσοφο.

~