Ρέκβιεμ για έναν ανεξάρτητο διανοητή

Ποιοι παράγοντες πρέπει να συνεργήσουν, ώστε να δημιουργηθεί ένας ανεξάρτητος διανοητής;.

 

Το κείμενο του JOEL WHITEBOOK αποτελεί τμήμα μεγάλου άρθρου του με τίτλο Requiem for a Selbstdenker: Cornelius Castoriadis, 1>22 1997, στο αμερικανικό περιοδικό Constellations (Inlcnhiiion.ilJournal ol Critical and Democratic Theory), τόμος Γ’ τ.2, Ιούνιος 1998. Είχε επίσης περιληφθεί στο αφιέρωμα Έλληνας, Ευρωπαίος και Παγκόσμιος.*

Ρέκβιεμ για έναν ανεξάρτητο διανοητή

Κείμενο: JOEL WHITEBOOK

Max Ernst, Οιδίπους, ελαιογραφία (1922).

Ποιοι παράγοντες πρέπει να συνεργήσουν, ώστε να δημιουργηθεί ένας ανεξάρτητος διανοητής; Αυτό το ερώτημα προβάλλει αμέσως, μόλις κοιτάξουμε τη μοναδική πορεία της ζωής και του έργου του Κορνηλίου Καστοριάδη, ο οποίος πέθανε στο Παρίσι, στις 26 Δεκεμβρίου 1997, σε ηλικία εβδομήντα πέντε ετών.

Πράγματι, ο Κορνήλιος Καστοριάδης μαζί με την Χάννα Άρεντ -με την οποία μπορούμε να τον συγκρίνουμε και κατά διάφορους άλλους τρόπους- είναι οι δύο επιφανείς Selbstdenker, οι δύο επιφανείς ανεξάρτητοι διανοητές της μεταπολεμικής εποχής. Πριν προχωρήσω όμως στο ερώτημα που έθεσα, θα ήθελα να σημειώσω ορισμένα σημαντικά δεδομένα της αξιοθαύμαστης πορείας του.

Ο Κορνήλιος Καστοριάδης έζησε επί πενήντα χρόνια στο Παρίσι, πόλη που περισσότερο από κάθε άλλη πόλη του κόσμου πλήττεται από παντός είδους μόδες. Κι όμως, όλα αυτά τα χρόνια, έμεινε αλώβητος από τα διάφορα «διανοητικά ρεύματα», τα οποία κατά διαστήματα ανθούσαν στη γαλλική πρωτεύουσα. Και κατόρθωσε να χαράξει μια πορεία που την κράτησε πάντα σταθερά προσανατολισμένη στα θεμελιώδη θεωρητικά και πολιτικά θέματα, πορεία που ακολούθησε τη δική της εσωτερική λογική και πέτυχε να φθάσει σε έναν αξιοθαύμαστο βαθμό συνοχής.

Αξίζει να υπενθυμίσω, επίσης, ότι μετά τον πόλεμο η γαλλική ιντελλιγκέντσια -σχεδόν χωρίς εξαίρεση- ήταν υποχείριο του Κομμουνιστικού Κόμματος και αναλωνόταν στην υπεράσπιση της Σοβιετικής Ένωσης. Την εποχή εκείνη ο Κορνήλιος Καστοριάδης, παρ’ ότι ήταν μέλος της Τετάρτης Διεθνούς, προχωρούσε περαιτέρω απορρίπτοντας και τις ίδιες τις τροτσκιστικές θέσεις.

Ήδη από τότε ο Κορνήλιος Καστοριάδης υποστήριζε ότι η Σοβιετική Ένωση δεν ήταν ένα εκφυλισμένο εργατικό κράτος -όπως συνέχιζαν να πιστεύουν οι τροτσκιστές- αλλά μια νέα μορφή ταξικής καταπίεσης. Ήδη από τότε, υποστήριζε ότι η Σοβιετική Ένωση είχε απογυμνωθεί από κάθε επαναστατικό στοιχείο. Εξ άλλου, είναι πολύ γνωστή η σαρκαστική του διατύπωση: «Ένωση Σοβιετικών Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών: τέσσερεις λέξεις, τέσσερα ψεύδη^– ούτε ένωση, ούτε σοβιετική, ούτε σοσιαλιστική, ούτε δημοκρατία».

Επιστρέφω στο αρχικό μου ερώτημα: ποιοι παράγοντες πρέπει να συνεργήσουν, ώστε να δημιουργηθεί ένας απολύτως ανεξάρτητος διανοητής;

Θα επιχειρήσω τρεις υποθέσεις σχετικά με την ανυπέρβλητη ικανότητα του Καστοριάδη να διατηρήσει την ανεξαρτησία του για πενήντα ολόκληρα χρόνια.

ΠΡΩΤΗ ΥΠΟΘΕΣΗ. Η πορεία της ταύτισης. Ο Κορνήλιος Καστοριάδης γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη, τον Μάρτιο του 1922. Δύο μήνες μετά, εξ αιτίας της ελληνοτουρκικής σύγκρουσης στη Μικρά Ασία, η οικογένεια του εγκαταλείπει την Κωνσταντινούπολη -όπως έκαναν και πολλές άλλες οικογένειες ελληνικής καταγωγής- και εγκαθίσταται στην Αθήνα, όπου ο Κορνήλιος περνά τα νεανικά του χρόνια.

Σε ηλικία δεκατριών ετών, καταβροχθίζει ήδη τους μεγάλους Έλληνες φιλοσόφους. Τους διαβάζει στις εκδόσεις τσέπης που όλο και κάποια από αυτές έχει πάντοτε μαζί του. Κι αργότερα, όταν τον ακούει κανείς να διαβάζει τα δικά του κείμενα, δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία: ο Κορνήλιος ταυτίζεται με την ελληνική φιλοσοφική παράδοση. Τόσο οι ομιλίες, όσο και τα γραπτά του εκείνης της εποχής, είναι γεμάτα παραθέματα από την αρχαία ελληνική γραμματεία. Μάλιστα, ορισμένες φορές δίνει την εντύπωση ότι χρησιμοποιεί αυτά τα παραθέματα ως εγγυητές της αλήθειας των απόψεων του. Οι επικριτές του ισχυρίζονται πως πρόκειται για πομπώδη επιτήδευση. Εκείνοι που τον αγαπούν ξέρουν πως πρόκειται για τη γοητευτική ταύτιση ενός νέου με τους ήρωες του: τον Σωκράτη, τον Πλάτωνα, τον Αριστοτέλη.

Πάντως, το σημαντικό είναι ότι η ταύτιση αυτή, όπως και τόσες άλλες -εν ολίγοις, η εμπιστοσύνη του στην πληθώρα και την ποιότητα των στοιχείων που είχε εσωτερικεύσει-, συνέβαλε πάρα πολύ στην ικανότητα του να διατηρεί την ανεξαρτησία του, παρά τις περιπέτειες και τις αντιξοότητες που του επεφύλαξε το εξωτερικό περιβάλλον.. Δεν επρόκειτο, δηλαδή, ούτε για υποτέλεια, ούτε για προσήλωση, ούτε για σχολαστική υποστήριξη της παράδοσης.

Σύμφωνα με τον Καστοριάδη, «είμαστε μεν προσδιορισμένοι από την παράδοση μας, όχι όμως υποδουλωμένοι σ’ αυτήν». Ο ίδιος άντλησε στοιχεία από την αρχαία ελληνική παράδοση, για να της ασκήσει κριτική και να την ξεπεράσει» με έναν πραγματικά ριζικό τρόπο. Έτσι, λοιπόν, απομακρύνθηκε από αυτήν, ενώ ταυτόχρονα την επεξεργαζόταν.

ΔΕΥΤΕΡΗ ΥΠΟΘΕΣΗ. Η παντοδυναμία. Ορισμένοι παρατηρούν – προσπαθώντας να αναδείξουν την παθολογία των ψυχαναλυτών και να δυσφημίσουν την ψυχανάλυση- ότι οι ψυχαναλυτές κατά κανόνα εστιάζουν την προσοχή τους στα προβλήματα που προκαλούν στους ίδιους προσωπικά τη μεγαλύτερη αναστάτωση. Η παρατήρηση αυτή ευσταθεί, μόνον εφόσον θεωρήσει κανείς ότι οι ψυχαναλυτές οφείλουν οι ίδιοι να είναι απαλλαγμένοι από ψυχολογικές δυσκολίες. Όμως θα προχωρήσω περισσότερο και θα ρωτήσω: οι άνθρωποι δεν είναι πιο δημιουργικοί, όταν επεξεργάζονται προβλήματα -όπως, λόγου χάριν, ο Φρόυντ με τα «οιδιπόδεια σχήματα» και ο Winnicot με τον «αποχωρισμό»- με τα οποία έχουν κάποια εσωτερική οικειότητα;

Το θέμα που βρίσκεται στο κέντρο των ψυχαναλυτικών θεωριών του Κορνηλίου είναι, σαφώς, η παντοδυναμία. Οποιοσδήποτε τον έχει ακούσει να παίζει πιάνο -η ερμηνευτική του γκάμα εκτεινόταν από το fortissimo στο fortissimo— θα έχει οπωσδήποτε αντιληφθεί ότι η αίσθηση της παντοδυναμίας ήταν δρώσα δύναμη στην προσωπικότητα του.

Η υπόθεση που κάνω είναι η ακόλουθη: η αίσθηση της παντοδυναμίας του Κορνηλίου συνέβαλε, χωρίς αμφιβολία, ιδίως στη νεότητα του, τόσο στη δυσκολία του να δουλεύει σε πολιτικές ομάδες όσο και στην ιδεολογική μαχητικότητα του. Όμως αυτή η αίσθηση παντοδυναμίας τον βοήθησε κιόλας να μπορεί να στέκεται μόνος. Να στέκεται μόνος -όταν πίστευε ότι εκείνος είχε δίκιο και οι άλλοι άδικο-, σε πολλές περιπτώσεις, στις οποίες άτομα πιο αδύναμα ασφαλώς θα είχαν υποκύψει στις πιέσεις της ομάδας.

ΤΡΙΤΗ ΥΠΟΘΕΣΗ. Η απόλυτη αίσθηση μιας θηριώδους ζωτικότητας. Αυτό το στοιχείο -θα το μείωνα, εάν το ονόμαζα απλώς «χαρά της ζωής»– ήταν ολοφάνερο σε οποιονδήποτε γνώριζε τον Κορνήλιο. Ήταν πράγματι φανερό πόσο μεγάλη ικανοποίηση έπαιρνε από τις απολαύσεις της ζωής το φαγητό, το κρασί, την παρέα, το χιούμορ, τη μουσική.

Είμαι σίγουρος ότι αυτές οι απολαύσεις λειτουργούσαν αντισταθμιστικά και τον βοηθούσαν να αντιμετωπίζει τις πολλές σκοτεινές περιόδους και τις απογοητεύσεις που εκ των πραγμάτων του επεφύλαξε η ζωή του. Θα πω επίσης ότι αυτή η θηριώδης ζωτικότητα ήταν περισσότερο από έκδηλη στους τρεις μήνες του απίστευτου αγώνα ζωής που έδωσε ο Κορνήλιος στο νοσοκομείο πριν πεθάνει.

Θα αναφέρω, τώρα, ένα περιστατικό για να σκιαγραφήσω αυτό το σημείο. Κάποιο βράδυ, φάγαμε μαζί με τον Κορνήλιο και τη σύζυγο του σ’ ένα ιταλικό εστιατόριο στο Greenwich Village. Ακούγοντας ότι η Ζωή και εγώ δεν θα παραγγείλουμε για πρώτο πιάτο μακαρόνια, μας κοίταξε με βλέμμα γεμάτο δυσπιστία και κατάπληξη και είπε: «το να πηγαίνεις σε ιταλικό εστιατόριο και να μην παραγγέλνεις μακαρόνια, είναι σαν να συναντάς τον Γιόχαν Σεμπάστιαν Μπαχ -τον οποίο θεωρούσε ως την πεμπτουσία της δημιουργίας- «και να μην του ζητήσεις να παίξει μια φούγκα». Με λίγα λόγια, εκτιμούσε τα «ταπεινά» πράγματα εξ ίσου με τα «υψηλά). Ήξερε πολύ καλά ότι ο διαχωρισμός είναι τεχνητός,

Καντίνσκι: Fugue

Ακολουθώντας το πνεύμα του Καστοριάδη, θα ολοκληρώσω αυτές τις σκέψεις σε ερωτηματικό τόνο. Δεδομένου ότι ήταν ένας από τους λίγους διανοητές που συνέχιζε να πιστεύει στην επανάσταση, οφείλουμε να αναρωτηθούμε:

Ι) Τι σημαίνει ο θάνατος του Καστοριάδη για εκείνους από εμάς, οι οποίοι δεχόμαστε μεν τη θέση του ότι η Ιστορία δεν τελειώνει με τη νεοτερικότητα και ότι οι μεγάλες αλλαγές -προς το καλύτερο ή προς το χειρότερο- είναι ακόμη δυνατές, αλλά όμως δεν μπορούμε πλέον να δεχτούμε την ιδέα της επανάστασης;

II) Τι σημαίνει ο θάνατος του για εκείνους από εμάς, οι οποίοι υποψιαζόμαστε ότι η πίστη στην επανάσταση ενδεχομένως να αντιπροσωπεύει το τελευταίο κατάλοιπο μαγικής σκέψης μέσα στη θεωρία του, δηλαδή κάτι σαν από μηχανής θεός που θα μπορούσε να απελευθερώσει την ύπαρξη μας από τον πεπερασμένο χαρακτήρα της;

Προς αυτήν την κατεύθυνση, ο Hans Joas έχει διατυπώσει το κεντρικό ερώτημα για τους διανοητές της δικής μας γενιάς -οι οποίοι συμφωνούμε με το μεγαλύτερο τμήμα των θέσεων του Καστοριάδη, αλλά δεν μπορούμε πλέον να προσχωρήσουμε στην ιδέα της επανάστασης- ως εξής: «Πώς είναι δυνατόν να συνεχίζουμε να πιστεύουμε και να προσπαθούμε να πραγματοποιήσουμε το πρόταγμα της αυτονομίας, όταν ο μύθος της επανάστασης έχει πεθάνει;»

Όμως αυτό είναι ένα ερώτημα, το οποίο θα μας απασχολήσει -εμάς που θα συνεχίσουμε να επεξεργαζόμαστε την κληρονομιά αυτού του τιτάνα του πνεύματος, ενώ ολοκληρώνουμε την απίστευτα οδυνηρή, όπως έλεγε ο Φρόυντ, διαδικασία, του πένθους.

Πηγή: του Κορνήλιου Καστοριάδη, ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΙΣ -ΜΕΤΑΦΡΑΣΕΙΣ – ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΤΕΤΑ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ, εκδ. Πόλις

Άμεση Δημοκρατία ή Δουλεία

Το πρώτο που πρέπει να συμβεί είναι η διασαφήνιση των όρων γιατί ο καθένας μας έχει έναν «Personal Jesus» όρων. Μεταφράζουμε το καθετί όπως καταλαβαίνουμε ή δεν καταλαβαίνουμε και όχι όπως είναι,το τι μας βολεύει είναι άσχετο στο πλαίσιο των ορισμών που έχει ήδη δοθεί. Επίσης είναι αφέλεια για τον οποιοδήποτε να βγάλει συμπεράσματα απο μερικές παραγράφους και όχι απο το συνολικό έργο ενός ανθρώπου.

Α:  η φυσικότητα της ελευθερίας και της ισότητας

Β: το αδύνατο της εφαρμογής της άμεσης δημοκρατίας

Γ: το μέγεθος των σύγχρονων κρατών

(*φυσικές ως οικουμενικές)

(*ipso facto adv (by that very fact) εκ των πραγμάτων, με καθαυτό το γεγονός, αυτόματα έκφρ.)

(*φαντασιακό: «Ας υπενθυμίσουμε την τρέχουσα έννοια του όρου φαντασιακός, η οποία προς το παρόν μας αρκεί : μιλούμε για φαντασιακό, όταν θέλουμε να μιλήσουμε κάτι το «επινοημένο»- είτε πρόκειται για «απόλυτη» επινόηση (μια ιστορία εξ ολοκλήρου φανταστική) ή για μια ολίσθηση , μία μετατόπιση νοήματος , όπου διαθέσιμα ήδη σύμβολα, επενδύονται με διαφορετικές απο τις κανονικές τους σημασίες. Και στις δύο περιπτώσεις, εξυπακούεται οτι το φαντασιακό χωρίζεται απο το πραγματικό, είτε για να πάρει τη θέση του είτε όχι.»)

«-Κυρίως, αυτό που δεν βλέπω, και που θα ήθελα να διασαφηνίσετε, είναι το γιατί απο τη στιγμή που η ελευθερία και η ισότητα γίνονται αντιληπτές ως φυσικές,αυτό θα καθιστούσε αδύνατο κάθε καθεστώς άμεσης δημοκρατίας. Στο σημείο αυτό ομολογώ οτι δεν βλέπω τι διασύνδεση. Πάρτε για παράδειγμα τους αποίκους της Νέας Αγγλίας ή τους κατοίκους μιας ελβετικής επαρχίας: αναγνωρίζονται όλοι αμοιβαίως ως ελεύθεροι και ίσοι και εφαρμόζουν ένα είδος άμεσης δημοκρατίας.

-Δεν είναι σύγχρονα Κράτη…

-Αλλά αυτό δεν έχει καμία σχέση με τον φυσικό χαρακτήρα της ελευθερίας.Είναι μια άλλη συζήτηση.Μου λέτε αρχικά οτι το Α συνεπάγεται το Β και σας ζητώ να μου το αποδείξετε,διότι δεν είμαι σύμφωνος.Και μου απαντάτε ότι το Β συνάγεται το Γ.Εδώ πρόκειται για μια τελείως διαφορετική ιστορία,ένα άλλο επιχείρημα που μου φαίνεται εξάλλου εξίσου αμφισβητήσιμο με την πρώτη σας πρόταση.Εν πάση περιπτώσει,οι νεότεροι χρόνοι μας προσφέρουν αρκετά παραδείγματα αυτοκυβέρνησης κοινοτήτων (…) ώστε να θεωρήσουμε εκ των πραγμάτων λανθασμένο το υποτιθέμενο ασυμβίβαστο ανάμεσα στην ιδέα της φυσικής για όλους ισότητας και ελευθερίας και στην ιδέα της άμεσης δημοκρατίας.(…)

Αφήνοντας κατά μέρος τις νομοτέλειες που θα μπορούσαμε να αποκαλέσουμε μαρξιστικές,που περικλείουν ένα τεράστιο τμήμα αλήθειας αλλά δεν εξαντλούν το ζήτημα -στις σύγχρονες κοινωνίες,η οικονομική εξουσία είναι ipso facto πολιτική εξουσία,και επομένως απο αυτό το ίδιο γεγονός κάθε συζήτηση για τους λόγους για τους οποίους έχουν ή δεν έχουν καθεστώς άμεσης δημοκρατίας είναι αφελής-,νομίζω ότι η ουσία της ερμηνείας βασίζεται σε δύο στοιχεία.Κατά πρώτον υπάρχει το φαντασιακό του ορθολογισμού.(…)Σύμφωνα με αυτό υπάρχουν ειδικοί των πολιτικών πραγμάτων στους οποίους ο λαός μεταβιβάζει την εξουσία του και καταλήγει,όπως σας επισήμανα την προηγούμενη φορά,στην κοινότοπη και άμεση αντίφαση των υποτιθέμενων σύγχρονων δημοκρατικών συστημάτων: κάθε πέντε χρόνια ζητούν απο αυτό το λαό που δεν είναι σε θέση να κρίνει (και απο τον οποίο εξάλλου αφαιρούν κάθε μέσο κρίσης) να αποφασίσει ποιοι είναι οι καλύτεροι ειδικοί των δημόσιων πραγμάτων.»

Το απόσπασμα ανήκει στον Β’ Τόμο της «Ελληνικής Ιδιαιτερότητας» που προσωπικά το βλέπω ως «Ανθρώπινη Ιδιαιτερότητα» γιατί οι περισσότεροι διαβάζοντας μόνο τον τίτλο ίσως νιώσουν υπερήφανοι για κάποιον φαινομενικό λόγο.Άλλωστε απο απλά ζώα,γίναμε ζώα της προκατάληψης,κι όπως είπε κάποτε,η σκέψη δεν είναι η ικανότητα να χτίζουμε Παρθενώνες.
Οι τρείς τόμοι της «Ελληνικής Ιδιαιτερότητας» ανήκουν στις εκδόσεις Κριτική.

Ζούμε στην κοινωνία των λόμπι και των χόμπι

«Η ιστορία μας θα είναι αυτό που εμείς θα κάνουμε.Και αν υπάρχουν ιστορικοί σε 50 ή 100 χρόνια απο τώρα και έχουν διατηρηθεί οι ταινίες μιας εβδομάδας και απο τα τρια κανάλια,θα βρούν καταγεγραμμένες ασπρόμαυρες κι έγχρωμες αποδείξεις της παρακμής,των τάσεων φυγής και της απομόνωσης απο την πραγματικότητα του κόσμου που ζούμε.
Σήμερα είμαστε πλούσιοι,χοντροί,άνετοι κι αδιάφοροι.Έχουμε αναπτύξει αλλεργία σε δυσάρεστες κι ενοχλητικές πληροφορίες.Τα ΜΜΕ αντικατοπτρίζουν αυτή την κατάσταση.
Αλλά μόνο αν αποτινάξουμε το πλεόνασμα λίπους και αναγνωρίσουμε οτι η τηλεόραση χρησιμοποιείται κυρίως για να μας αποσπάσει,να μας αποπλανήσει,να μας διασκεδάσει και να μας απομονώσει,τότε η τηλεόραση και αυτοί που την χρηματοδοτούν,αυτοί που την παρακολουθούν και αυτοί που εργάζονται σε αυτήν ίσως δούν μια αντελώς διαφορετική εικόνα,πριν είναι πολύ αργά.» ~Εντ Μάροου.

 

• Εκπαίδευση,κουλτούρα,αξίες

Τίθεται το ερώτημα αν μπορούν ακόμα οι δυτικές κοινωνίες να κατασκευάσουν το είδος εκείνο ατόμου που είναι απαραίτητο για τη συνέχιση της λειτουργίας τους.

Το πρώτο και κύριο εργαστήριο κατασκευής σύμμορφων προς την κοινωνία ατόμων είναι η οικογένεια.Η κρίση της σύγχρονης οικογένειας δεν έγκειται μόνο ούτε κυρίως στη στατιστική της διάλυση,το βασικό είναι ο θρυμματισμός και η αποσύνθεση των παραδοσιακών ρόλων -άντρας,γυναίκα,γονείς,παιδιά- και η συνέπειά τους: ο άμορφος αποπροσανατολισμός των νέων γενεών.[…] Η αποσύνθεση των παραδοσιακών ρόλων αντανακλά την ροπή των ατόμων προς την αυτονομία και περιέχει σπέρματα χειραφέτησης.Έχω όμως επισημάνει απο παλιά την αμφισημία των συνεπειών της.Όσο περνούν τα χρόνια,τόσο περισσότερο δικαιούμαστε ν’αμφιβάλλουμε κατά πόσον η διαδικασία αυτή οδηγεί στην εκκόλαψη νέων τρόπων ζωής και όχι στον αποπροσανατολισμό και την ανομία.

Ένα κοινωνικό σύστημα όπου ο ρόλος της οικογένειας περνά σε δέυτερη μοίρα,ενώ ταυτόχρονα ενισχύεται ο ρόλος άλλων θεσμών ανατροφής και διάπλασης,δεν έχει τίποτα το αδιανόητο.Πολλές αρχαικές φυλές,όπως άλλωστε και η Σπάρτη,διαμόρφωσαν τέτοια συστήματα.Στη Δύση,απο μια περίοδο και μετά,τον ρόλο αυτό τον έπαιξε όλο και περισσότερο απο τη μια το εκπαιδευτικό σύστημα και απο την άλλη η περιρρέουσα κουλτούρα -γενική και ειδική (τοπική:χωριό, ή δεμένη με την δουλειά:εργοστάσιο κτλ.) .

Το δυτικό όμως εκπαιδευτικό σύστημα έχει μπεί εδώ και είκοσι χρόνια σε φάση επιταχυνόμενης διάλυσης.Υφίσταται κρίση περιεχομένου: τι μεταδίδεται,και τι πρέπει να μεταδίδεται,και με βάση ποιά κριτήρια?Δηλαδή: κρίση των «προγραμμάτων» και κρίση του στόχου  προς τον οποίο καταρτίζονται τα προγράμματα.Διέρχεται επίσης κρίση της εκπαιδευτικής σχέσης : ο παραδοσιακός τύπος της αναντίρρητης αυθεντίας έχει γκρεμιστεί,και νέοι τύποι -ο δάσκαλος-συμμαθητής,για παράδειγμα- δεν καταφέρνουν ούτε να διαμορφωθούν,ούτε να αναγνωριστούν ούτε να διαδοθούν.Όμως όλες αυτές οι διαπιστώσεις θα παρέμεναν αφηρημένες αν δεν τις συσχετίζαμε με την πιο εξόφθαλμη και εκτυφλωτική εκδήλωση της κρίσης του εκπαιδευτικού συστήματος,που κανείς δεν τολμά κάν να την αναφέρει.Ούτε οι μαθητές ούτε οι δάσκαλοι ενδιαφέρονται πια γι’αυτό που συμβαίνει μέσα στο σχολείο σαν τέτοιο,και οι μετέχοντες δεν επενδύουν πια στην παιδεία ώς παιδεία.Για τους εκπαιδευτικούς έχει γίνει αγγαρεία προς το ζήν,ενώ για τους μαθητές,για τους οποίους έχει πάψει να είναι το μοναδικό άνοιγμα προς τον εξωοικογενειακό κόσμο,και οι οποίοι δεν έχουν ακόμα την απαιτούμενη ηλικία (ή ψυχική δομή) ώστε να μπορούν να τη δούν ως εργαλειακή επένδυση (ολοένα προβληματικότερης άλλωστε αποδοτικότητας),έχει καταντήσει μια βαρετή υποχρέωση.Με δύο λόγια,το ζητούμενο είναι η απόκτηση ενός «χαρτιού» που θα επιτρέπει την άσκηση ενός επαγγέλματος (εφόσον βρεί κανείς δουλειά).

Θα μας απαντήσουν ότι,στην ουσία,πάντα έτσι ήταν.Ίσως.Αλλά δεν είναι αυτό το ζήτημα.Άλλοτε -έως πρόσφατα- όλες οι διαστάσεις του εκπαιδευτικού συστήματος (και οι αξίες στις οποίες παρέπεμπαν) ήταν αδιαμφισβήτητες,τώρα δεν είναι πια.Το νεαρό άτομο προέρχεται απο μια παραπέουσα οικογένεια,συχνάζει -ή και όχι- σ’ενα σχολείο που το βλέπει σαν αγγαρεία,βρίσκεται τέλος μπροστά σε μια κοινωνία,στην οποία όλες οι «αξίες» και οι «νόρμες»,έχουν λίγο πολύ αντικατασταθεί απο το «βιοτικό επίπεδο»,την «οικονομική επιφάνεια»,τις ανέσεις και την κατανάλωση.Ούτε η θρησκεία,ούτε «πολιτικές» ιδέες,ούτε κοινωνική αλληλεγγύη με κάποια τοπική ή εργασιακή κοινότητα,με κάποιους «ταξικούς συντρόφους».Αν δεν περιθωριοποιηθεί (ναρκωτικά,εγκληματικότητα,»χαρακτηρολογική» αστάθεια), του μένει η βασιλική οδός της ιδιώτευσης,που μπορεί αν θέλει να την εμπλουτίσει με μια ή περισσότερες προσωπικές μανίες.Ζούμε στην κοινωνία των λόμπι και των χόμπι.

Το κλασικό εκπαιδευτικό σύστημα τρεφόταν,»εκ των άνω»,με την ζωντανή κουλτούρα της εποχής του.Το ίδιο ισχύει για το σημερινό -προς μεγάλη του δυστυχία.Η σημερινή κουλτούρα γίνεται ολοένα περισσότερο ένα μείγμα «μοντερνίστικης» απάτης και μουσειακότητας.Πάει καιρός πιά που ο «μοντερνισμός».αραχνιασμένος,καλλιεργείται σαν αυτοσκοπός και εδράζεται συχνά σε απλές πλαστογραφείες που γίνονται αποδεκτές μόνο και μόνο χάρη στον νεοαναλφαβητισμό του κοινού (τέτοια είναι,για παράδειγμα,η περίπτωση του θαυμασμού που εκφράζει εδώ και μερικά χρόνια το «καλλιεργημένο» παριζιάνικο κοινό για σκηνοθεσίες που επαναλαμβάνουν,σε αραιότερες δόσεις,τις επινοήσεις του 1920).Η κουλτούρα του παρελθόντος δεν είναι πια ζωντανή μέσα την παράδοση αλλά αντικείμενο μουσιακείς γνώσης,κοσμικής και τουριστικής περιέργειας,που ρυθμίζεται απο τις μόδες.Σ’ αυτό το πεδίο επιβάλλεται παρά την κοινοτοπία του,ο χαρακτηρισμός «αλεξανδρινισμός» (και μάλιστα αρχίζει να γίνεται προσβλητικός για τους Αλεξανδρινούς) ακόμα περισσότερο δέ,δεδομένου ότι,στον ίδιο τομέα του στοχασμού,η ιστορία,ο σχολιασμός και η εμηνεία αντικαθιστούν προοδευτικά τη δημιουργική σκέψη.

Το παραπάνω είναι απόσπασμα απο το βιβλίο του Κ.Καστοριάδη «Η άνοδος της ασημαντότητας» απο τις εκδόσεις ‘ΥΨΙΛΟΝ σε μετάφραση Κ.Κουρεμένου.